Με αφορμή τους εορτασμούς των διακοσίων ετών από την εθνική παλιγγενεσία, καλό είναι να φέρουμε στη μνήμη μας τον Λαγκαδά της εποχής εκείνης και να δούμε την συμμετοχή του στον απελευθερωτικό αγώνα. Η μαρτυρία ότι ο Λαγκαδάς μετείχε δυναμικά στην επανάσταση καταγράφεται και από τους ιστορικούς της πόλης μας, όπως ο διδάκτωρ φιλολογίας Ηλίας Γεωργιάδης, ο ιστορικός και λαογράφος Νίκος Κοσμάς και τις μαρτυρίες αυτών επικαλείται και ο Νικόλαος Μουλάς αλλά και ο Απόλλων Παπαγεωργίου στο σύγγραμμά του για την αρχαία Μυγδονία.

Τρανή απόδειξη της μετοχής των Λαγκαδιανών στην επανάσταση, κυρίως υπό τον Εμμανουήλ Παππά, είναι το φιρμάνι με ημερομηνία 2 Ιουλίου του 1821 όπου ο Σουλτάνος Μαχμούτ πληροφορείται την επανάσταση και εξαπολύει διωγμό και καταστροφή των επαναστατημένων χωριών. Ο Λαγκαδάς γεύεται την θηριωδία με καταστροφές, φωτιά και τσεκούρι, καταστροφή κατοικιών και ναών. Τότε καταστράφηκε και ο περικαλλής Ναός της Αγίας Παρασκευής, που μόλις το 1807, είχε αποκτήσει το καταπληκτικό ξυλόγλυπτο τέμπλο του και τις εικόνες του. Βέβαια από την καταστροφή δεν γλύτωσαν ούτε οι παλαιότερες εικόνες του 1700, που ο Ηλ. Γεωργιάδης μνημονεύει, και ότι μόνο 3 εικόνες σώθηκαν μετά από προσπάθεια του πατέρα του. Από το υπέροχο αυτό κομψοτέχνημα, έργο καταπληκτικής γλυπτικής τέχνης, σώθηκε μόνο ο σταυρός με τα λυπηρά και το βημόθυρο του τέμπλου τα οποία φυλάσσονται σήμερα στο Εκκλησιαστικό Μουσείο του Λαγκαδά και αποτελούν τους αδιάψευστους μάρτυρες μια μαύρης εποχής για το γένος. Αναμφίβολα το όλο κλίμα ήταν ήδη βαρύ και αρνητικό για την περιοχή μας, αν κρίνουμε από τα φιρμάνια που εξαπολύονταν εναντίον κάθε επαναστατικής κίνησης. Σπίτια και εκκλησιές κατεστραμμένες, που πράγματι δικαιολογούν την ονομασία «χαλασμός» που έμεινε να χαρακτηρίζει την περίοδο αυτή. Πολλές οικογένειες αναγκάστηκαν να μετοικήσουν βορειότερα, στην Αρχίδα και στην Αρχαία Σκούταρη, σημερινή Σκόδρα, αλλά ακόμα και στα νησιά. Η παιδεία φυσικά ανύπαρκτη και μόνο κάποιες φωτισμένες προσωπικότητες, άνθρωποι με κάποια παιδεία, αναλάμβαναν να κρατήσουν ζωντανή τη γλώσσα και τη συνείδηση του λαού, στα υπόγεια των ναών.

Από την μαύρη αυτή περίοδο σώθηκε και ήρθε σε γνώση μας ένα χειρόγραφο του 1745, που ανήκει σήμερα στην οικογένεια του γιατρού Αθανασίου Λίγδα και μας παραχωρήθηκε ευγενώς για φωτογράφιση. Πρόκειται για ένα βιβλίο 176 σελίδων, από αυτά που ονομάζονται ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΑ της τουρκοκρατίας και διασώζει έτσι, τεκμηριωμένα πλέον, την παράδοση του ΚΡΥΦΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ στην περιοχή μας αλλά και στην πόλη του Λαγκαδά.

Είναι εν ολίγοις ένα εκκλησιαστικό βιβλίο που δίπλα στα τροπάρια έχει την μετάφραση και την ερμηνεία των ύμνων και χρησιμοποιούνταν από τους παπάδες και τους δασκάλους της μαύρης περιόδου για τη στήριξη του γένους και της ελληνικής γλώσσας. Μιά σημείωση αναφέρει: «Αναστασίου Ιερομονάχου, εξήγησις εις τους κανόνας». Το βιβλίο αυτό όπως είπαμε ανήκει στην οικογένεια του γιατρού Αθ. Λίγδα, ήρθε δε στα χέρια τους από κάποιον μοναχό γερο-Πέτρο, πιθανότατα κάτοικο του χωριού Αγ. Βασιλείου, ή οικιστή κάποιου αγιορείτικου μετοχίου, που τότε υπήρχαν αρκετά γύρω από τις παραλίμνιες περιοχές της Κορώνειας και της Βόλβης, τον οποίο συνέλαβαν οι Τούρκοι, κατά την επανάσταση του 1821, και την καταστολή της επανάστασης της Κασσάνδρας και τον πούλησαν στα παζάρια της Ανατολής. Ο Χατζη-Δημήτριος Χατζη-Λίγδας, κάτοικος Μπάλτζας, εικοσαετής τότε, είχε συλληφθεί και αγγαρεύτηκε με τον ημίονό του να μεταφέρει διάφορα πράγματα. Εκεί γνώρισε τον μοναχό Πέτρο και αγόρασε έναντι λίγων χρημάτων το βιβλίο για να βοηθήσει τον γέροντα Πέτρο να επιβιώσει καθώς οδηγούνταν στην Ανατολή. Η οικογένεια Λίγδα λοιπόν διέσωσε αυτό το κειμήλιο, αλλά διέσωσε συνάμα και την ζωηρή φήμη που υπήρχε στην επαρχία μας για την ύπαρξη του κρυφού σχολειού.

Αυτό λοιπόν μπορεί να είναι ένα ισχυρό τεκμήριο για την ύπαρξη του κρυφού σχολειού στην περιοχή μας και σίγουρα τα πολλά μετόχια που υπήρχαν στην περιοχή αποτέλεσανέναν ισχυρό βραχίονα της παιδείας των σκλαβωμένων ελλήνων. Ο Λαγκαδάς απέκτησε το πρώτο του σχολείο, ως μονοθέσιο στα 1860, με έναν μόνο δάσκαλο, σε χώρο που είχε παραχωρήσει η εκκλησία της αγίας Παρασκευής, το λεγόμενο Βακούφι, και βρισκόταν στην απέναντι πλευρά του σημερινού Α΄ Δημοτικού σχολείου, μπροστά από τον κατοικία Νέδου. Αργότερα περί το 1880 με ενέργειες του Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Καλλινίκου, διορίστηκε και η πρώτη δασκάλα που ήταν η Ελένη Απ. Συργιάννη, από τον Λαγκαδά.

Σε μια πινακίδα που υπήρχε στο Α΄ Δημοτικό Σχολείο υπήρχαν τα ονόματα των ευεργετών και κτητόρων του Σχολείου, που χτίστηκε αργότερα, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Παιονίδη, και εγκαινιάστηκε στα 1911, ένα χρόνο πριν την απελευθέρωση, όταν πλέον η ισχυρά Τουρκία άρχισε να αποδυναμώνεται.

Εκεί αναφέρονται τα ονόματα των Βενιώτη, Ζλατάνου, Δήμου, Ηλιάδη, Γεωργιάδη κλπ, αλλά πρέπει να τονιστεί ότι η συμβολή και η ενότητα των κατοίκων μέσα από την οργάνωση ΑΝΑΓΕΝΗΣΗ έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αποπεράτωση του σχολείου, στην οποία συνέβαλε και ο αδελφός του Παύλου Μελά με χορηγία της οικογένειας του ήρωα.

Στο μνημείο των Μακεδονομάχων της πόλης του Λαγκαδά υπάρχει ένα μεγάλος κατάλογος ονομάτων που αγωνίστηκαν και μάτωσαν για την λευτεριά της Μακεδονίας από τον Τουρκικό ζυγό. Είναι αυτοί, οι πατεράδες και παππούδες τους και πολλοί άλλοι άγνωστοι και μη επώνυμοι, που πολέμησαν και μετείχαν στον αγώνα υπό τον Εμμανουήλ Παππά και αυτοί που πλήρωσαν με το αίμα τους. Ο αγώνας τους συνεχίστηκε μέχρι το 1912 οπότε λευτερώθηκε και η Μακεδονία μας, από τον Τουρκικό ζυγό.

Τρύφων Τσομπάνης